Het was niet meer dan een klein, ovaal voorwerpje van 20 x 14 x 4 mm. Hij had het gemakkelijk over het hoofd kunnen zien, ware het niet dat het blauwe glas de schittering van de zon ving. Een paar jaar geleden zocht Teun Bos samen met zijn vriend op een akker in de buurt van Assen naar vuurstenen werktuigen. Toen hij het glazen object oppakte en de ingekraste lijnen erop beter bekeek, besloot hij het mee naar huis te nemen. Zonder te weten wat hij precies had gevonden, doorzocht hij thuis het internet op zoek naar antwoorden. Achter dit kleine voorwerp bleek een groot verhaal schuil te gaan...
Het bleek een steentje van glas te zijn, met de kleuren zwart en blauw. Op het bovenste blauwe gedeelte stond een ingekraste figuur die naar links keek en een stok of staf in de rechterhand hield. Teun bracht het naar het Drents Museum, waar voormalig provinciaal archeoloog Wijnand van der Sanden meteen wist dat het een Alsengem betrof.
Alleen in Noord-Nederland
Alsengemmen zijn vernoemd naar de gem die in 1871 werd gevonden op het Deense eilandje Als. Deze gemmen zijn meestal ovaal, soms rond, en bestaan uit twee lagen glas: een zwarte onderlaag met daar bovenop een dunnere laag hemelsblauw glas waarin menselijke figuren zijn ingekrast. De ingekraste figuren hebben vaak een spitse kin met een baard, en het hoofd is iets naar achteren gebogen om de baard goed tot zijn recht te laten komen. Er zijn Alsengemmen met één, twee, drie of vier figuren, waarbij ze vaak een stok of staf in hun hand dragen.
In heel Europa zijn er meer dan 140 Alsengemmen bekend met één of meerdere ingekraste figuren, zowel als bodemvondst als versiering op liturgische voorwerpen. De bodemvondsten concentreren zich voornamelijk langs de kust van Nederland, Duitsland, Denemarken en Zweden, met enkele uitschieters landinwaarts naar het oosten. In Nederland zijn de bodemvondsten van Alsengemmen voornamelijk beperkt tot Noord-Nederland, met name Friesland. De Alsengem van Teun Bos is opmerkelijk, aangezien er slechts één vergelijkbaar exemplaar bekend is waarop ook maar één ingekraste figuur staat. Deze is gevonden in Bielgorodka, ten westen van Kiev in Oekraïne. Alsengemmen die als losse bodemvondst zijn gevonden, missen een archeologische context, waardoor het lastig is om een nauwkeurige datering voor deze groep vast te stellen. Sommige gemmen zijn echter tijdens opgravingen in Duitsland, Denemarken en Zweden ontdekt en konden worden gedateerd in de 12e/13e eeuw aan de hand van stratigrafie en bijbehorende vondsten.
Onderdeel van oude relieken
Alsengemmen die worden aangetroffen op liturgische objecten zoals crucifixen, reliekschrijnen en boekomslagen hebben een bredere datering op basis van kunsthistorische criteria en worden gedateerd in de 11e-14e eeuw. De verspreiding van deze objecten verschilt echter sterk van die van de Alsengemmen die als bodemvondst zijn gevonden. Ze zijn vooral bekend in Midden-Duitsland en het aangrenzende gebied ten zuiden daarvan.
Bijna alle gemmen hebben een dubbel afgeschuinde kant, wat suggereert dat ze bedoeld waren om ergens in te worden gemonteerd. Dit wordt bevestigd door vondsten van Alsengemmen met metalen vattingen. Opvallend is dat veel Alsengemmen grove beschadigingen aan de randen hebben, wat ook te zien is bij de gem van Teun Bos. Vermoedelijk zijn de gemmen met een mes uit hun oorspronkelijke vatting verwijderd. Ook kunnen er krassen worden waargenomen op de achterzijde van de gemmen. Deze krassen bevinden zich voornamelijk in het midden van de achterzijde, niet aan de randen, wat erop wijst dat de randen tijdens het gebruik van de gem bedekt waren door een vatting. De aanwezigheid van een vatting suggereert dat de gemmen op het lichaam werden gedragen.
Anders dan Romeinse gemmen
Alsengemmen vertonen grote gelijkenis met glazen intaglio's uit de Romeinse tijd, die vaak ook een blauwe laag op een zwarte ondergrond hebben en meestal in een ring werden gevat. Deze intaglio's zijn ook aangetroffen op religieuze voorwerpen uit de late middeleeuwen. Toch verschilt de vervaardiging van deze Romeinse gemmen aanzienlijk van die van de Alsengemmen. De Romeinen gebruikten boortjes en wieltjes om het blauwe glas diep in te slijpen, zodat het contrast met de zwarte onderlaag mooi naar voren kwam. Met behulp van deze gereedschappen konden ze fijne details in de voorstelling aanbrengen. Bij de Alsengemmen daarentegen is de figuur met een scherpe stift veel minder diep ingekrast en werd de zwarte onderlaag niet bereikt. Bovendien zijn de houterige figuren vrijhandig aangebracht.
De beeldtaal van de Alsengemmen verschilt volledig van die van de Romeinse gemmen. De figuren op de Alsengemmen zijn lang en houterig weergegeven, met een kenmerkende kin en achterover geheven hoofd. Volgens van Vilsteren (2014, pp. 127-128) sluit de iconografie van de Alsengemmen veel beter aan bij die van volkeren uit Noord-Europa. Vergelijkbare houterig voorgestelde figuren zijn te vinden op beeldstenen en godenbeeldjes uit de Vikingtijd, evenals in het rechte en hoekige lijnenspel van het Runenschrift.
In het verleden zijn Alsengemmen beschouwd als pelgrimsinsignes van de Drie Koningen uit Keulen, waar ze vermoedelijk werden vervaardigd. Met name de gemmen met drie ingekraste figuren passen bij deze interpretatie. Maar hoe kunnen de Alsengemmen met één, twee of vier figuren dan worden verklaard? Zijn dit ook pelgrimsinsignes? De verspreiding van archeologische gemmen in de noordelijke gebieden komt niet overeen met die van de latere insignes van lood-tin die pelgrims in de 14e en 15e eeuw vanuit Keulen meebrachten. Deze laten een veel zuidelijker verspreidingsgebied zien. Het lijkt dus onwaarschijnlijk dat de Alsengemmen pelgrimsinsignes waren.
Uit de bodem
Het is waarschijnlijker dat Alsengemmen amuletten zijn uit de 12e/13e eeuw die geïnspireerd waren op de iconografie uit de noordelijke wereld. Op dit moment is echter nog niet duidelijk waar ze geproduceerd werden. Zou de grote hoeveelheid Alsengemmen die in Friesland gevonden is hier iets over kunnen zeggen? Bij het analyseren van het verspreidingsbeeld van de vondsten uit de noordelijke streken van Nederland moet rekening gehouden worden met de vele terpafgravingen in de 19e en vroeg-20e eeuw. Het is zelfs mogelijk dat de vondst van Teun Bos in Assen afkomstig is van Friese terpaarde.
Met bijzondere dank aan vinder Teun Bos voor het optekenen van dit verhaal.
De Alsengem is geregistreerd bij Portable Antiquities of the Netherlands: PAN-00010134
Literatuur
V.T. van Vilsteren. Langs Assen en Kiev naar Keulen? Overpeinzingen bij een bijzondere Alsengem uit Drentse bodem. In: J. Bos et.al. Nieuwe Drentse Volksalmanak, Jaarboek voor geschiedenis en archeologie, 2014, pp. 113-134. Assen.
V.T. van Vilsteren. Een waardeloze hypothese? Over de gravering van Alsengemmen. In: A. Nieuwhof et. al. Fragmenten uit de rijke wereld van de archeologie. Opgedragen aan Ernst Taayke bij zijn afscheid als beheerder van het Noordelijk Archeologisch Depot in Nuis. Jaarverslagen van de Vereniging voor terpenonderzoek 99 2018, pp. 193-198. Groningen.
V.T van Vilsteren. Detectorzoekers zijn niet blind – over oogvondsten en Alsengemmen. In: Detector Magazine 176, pp. 18-23 (2021).
V.T. van Vilsteren. De Alsengem van Britsum en een catalogus van alle Nederlandse exemplaren, in: A. Nieuwhof en A. Buursma (red.), Van Drenthe tot aan ’t Wad. Over landschap, archeologie en geschiedenis van Noord-Nederland. Essays ter ere van Egge Knol (= Jaarverslag van de Vereniging voor Terpenonderzoek 104). Groningen (2023), 175-186.
Bijdragers
PAN regiocoördinator Noord
Margot Daleman
Dit is een verhaal van
