Het leek een ‘gewone’ 17de eeuwse munt te zijn die deze hobby-archeoloog gevonden had in de provincie Utrecht. Maar er was iets opmerkelijks mee. De munt bestond uit twee op elkaar geplakte munthelften, lag eigenlijk te licht in de hand voor de soort en leek hol te zijn. Er kwam iets spectaculairs in beeld toen de vinder de helften voorzichtig van elkaar haalde. Een nog intact geschilderd portret van ruim 300 jaar oud. Daarover vertellen archeologen Alexander van de Bunt en Anton Cruysheer je meer in deze aflevering van Vondst van de Schervendokter.
Dit hebben we nog nooit meegemaakt bij het Meldpunt Archeologie, dit is wel een heel bijzondere vondst. Al gauw werd namelijk duidelijk dat het niet om twee aan elkaar geplakte munten ging, maar om een zogenoemde schroefmunt of (schroef)medaillon. Vergelijkbare objecten komen vaker voor in het Duitse gebied, maar een dergelijk medaillon met geschilderd portret is voor zover bekend niet eerder in Nederland aangetroffen. Extra bijzonder is dat het schilderij na een verblijf van enkele eeuwen in de grond nog zo goed bewaard is gebleven.
Twee munten
Voor de fabricage van dit medaillon zijn twee verschillende munten gebruikt, die ook wel bekend staan als (Rijks)thalers. Deze zilveren munten van 4 centimeter, werden geslagen binnen het Heilige Roomse Rijk ter ere van de Habsburgse monarchie. Zo is op de voorzijde Keizer Leopold I (1657-1705), koning van Hongarije, Bohemen en aartshertog van Oostenrijk te zien met in het omschrift zijn naam en titels. Op de keerzijde staat een wapenschild van Leopold V (1619–1632) met als omschrift: DVX:BVRGVNDI // COMES:TIROLI (hertog van Bourgondië, graaf van Tirol). De combinatie van de twee munten lijkt te pleiten voor een niet al te jonge datering van het object, dus tussen circa 1657-1675. Interessant is de vraag hoe precies het ‘doosje’ is gemaakt. In dit geval lijkt het erop dat een dun zilveren plaatje is gebruikt waarop met bestaande muntstempels de afdrukken zijn gemaakt. Misschien gaat het om een bijverdienste van een muntmeester?
Huis Habsburg, een dynastie vol inteelt
De Spaanse en Oostenrijkse Habsburgers kenmerken zich door opvallende gelaatstrekken. Portretten van deze vorsten – die gedurende vier eeuwen vrijwel alle keizers van het Duits-Roomse rijk leverde - laten zien dat veel afstammelingen een grote vooruitstekende kin hadden als gevolg van inteelt (bijvoorbeeld nichten die met neven trouwden). Dit is ook te zien op de voorzijde van de muntafbeelding van Leopold I. Door de eeuwen heen verwierf de Habsburgse dynastie veel macht door nakomelingen onderling uit te huwelijken, tot dit hen uiteindelijk fataal werd. Het gelaat van Karel II (van Spanje) was bijvoorbeeld zo misvormd dat zijn kaken niet op elkaar paste waardoor hij zijn eten niet kon goed kon kauwen en het met drank moest doorspoelen.
Geheim op zak
Schroefmunten, Schraubtalers (ook wel bekend als Schraub-Medaillen)of schroefmedaillons, zijn munten die bestaan uit twee delen en zijn voorzien van een schroefdraad. Schroefmunten worden doorgaans gedateerd in de periode vanaf het einde van de 16de eeuw tot in de eerste helft van de 20ste eeuw, dus pakweg 1575-1950. Deze objecten werden vooral gemaakt in Augsburg, Neurenberg en Wenen. De vroegste exemplaren tonen olieverfschilderijen aan de binnenkant van de deksel. De schroefmedaillons die in de periode tussen 1650 en 1730 werden vervaardigd, bevatten voornamelijk afbeeldingen op perkament, papier of glas. Na 1730 zijn deze medaillons vaak gesigneerd en bevatten ze nog doorgaans kopergravures. In de 20ste eeuw werden dergelijke munten voornamelijk gebruikt door geheim agenten en spionnen die zo onopvallend microfilms of documenten probeerden te smokkelen.
Onbekende Dame uit de 17de eeuw
We weten nu de datering en achtergrond van de twee muntafbeeldingen én iets over de achtergrond van de schroefmunten. Maar kunnen we nog iets meer zeggen over de achtergrond van het portret? Doordat dit soort objecten niet eerder in Nederland is aangetroffen vermoeden we dat het uit het buitenland hier naartoe is meegenomen. Wellicht door een (handels)reiziger of een officier uit een buitenlands leger. Dat laatste was niet denkbeeldig tijdens het rampjaar 1672, toen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden onder meer werd aangevallen door legers van de bisdommen Münster en Keulen. Maar zeker is dit natuurlijk niet.
De dame uit het zilveren doosje zal hebben geleefd in de 17de eeuw en is ongetwijfeld iemands vrouw of verloofde geweest, maar wíe zij precies is, is vooralsnog onbekend. Wie weet wordt ze – met haar mooie glasparels in de oren – nog eens herkend op een ander schilderij? Tot slot is de vraag hoe het Utrechtse schroefmedaillon in de grond is geraakt: is de eigenaar gesneuveld of is het simpelweg verloren? Hierover kunnen we slechts fantaseren, maar dat is ook de charme van dit soort bijzondere vondsten uit Utrechtse bodem.
Het doosje met olieverfschilderij is geregistreerd in Portable Antiquities of the Netherlands: PAN-00086560 en PAN-00086934.
Met dank aan de vinder, Stijn Heeren, Mirjam Kars en Bouke Jan van der Veen
Ook iets gevonden?
Iedereen die een archeologische vondst doet, is wettelijk verplicht dit te melden. In Utrecht kan dit bij het Meldpunt Archeologie van Landschap Erfgoed Utrecht. Je helpt zo niet alleen mee de geschiedenis van de provincie in kaart te brengen, onze experts vertellen je bovendien graag meer over de achtergronden van je vondst.
Bijdragers
Landelijk coördinator
Alexander van de Bunt
Dit is een verhaal van
Landschap Erfgoed Utrecht
Meer info →
UtrechtAltijd
Meer info →