Een zilveren tolletje uit Groningse bodem
In de gemeente Midden-Groningen werd in 2022 door Rein Nijp een draaitol gevonden. Het is een zogenaamd miniatuur ‘A-tolletje’ van zilver dat dateert uit de 18e eeuw. De tol is 3 cm hoog en heeft een zeskantig middenstuk met op elk vlakje één van de volgende letters gegraveerd: A B S T N D.
De tol, ook wel teetotum genoemd, werd vroeger door kinderen en volwassenen gebruikt bij kansspelletjes. De tol heeft een veelhoekig lichaam dat gemarkeerd is met cijfers of letters. Er zijn teetotums bekend van been, hout, ivoor en zilver.
Hoe wordt het spel gespeeld?
Het gebruik van het tolletje gaat terug tot de oude Grieken en Romeinen. Uit deze periode zijn zeszijdige tolletjes bekend.* In de middeleeuwen werden vierzijdige tollen gebruikt bij een spel waarbij geld werd ingezet: ‘Put and Take’. Bij de aanvang van het spel wordt een gelijke hoeveelheid geld ingelegd en de rest beland in de ‘pot’. Elk persoon mag draaien aan de tol en afhankelijk van op welke letter de tol valt mag degene pakken uit de pot of moet er iets in doen. Degene die uiteindelijk de meeste munten heeft, wint. In de moderne versie van dit spel speelt men om het amusement. En wie het spel wil spelen; het is tegenwoordig te koop in vele uitvoeringen.
A-tolletjes worden ook gebruikt bij het Dreidel-spel, dat traditioneel wordt gespeeld tijdens het Joodse Chanuka-feest.* De Dreidel heeft vier zijden met op elke zijde een Hebreeuwse letter: de Nun (נ), de Gimmel (ג), de Peh (פ) en de Heh (ה). De letters hebben een betekenis voor het spel: ‘Niemand wint’ (Nun), ‘De draaier krijgt de pot’ (Gimmel), ‘De draaier moet een muntje leggen’ (Peh) en ‘De draaier krijgt de halve pot’ (Heh). Maar de letters vormen ook de initialen van de boodschap ‘Nes Gadol Haya Poh’ (‘Er is hier een groot wonder gebeurd’). Buiten Israël is de vierde letter op de Dreidel vervangen voor de Sjin (ש), waardoor de betekenis verandert in: ‘er is daar (Sjam) een groot wonder gebeurd’. Volgens de Talmoed vond dit wonder plaats toen de Makkabeeën in 167 v. Chr. de Tempel in Jeruzalem heroverden.
Een voorbeeld van een teetotum met zes zijden is de perinola dat gebruikt wordt tijdens het Toma Todo-spel. Traditioneel werd dit gespeeld in Mexico maar tegenwoordig in heel Latijns-Amerika. De spelregels zijn nagenoeg hetzelfde als bij ‘Put and Take’ en het Dreidel-spel.
De Groningse tol
In de 18e en 19e eeuw was in onze streken het zogenaamde ‘Domineesspel’ populair. De tol uit Midden-Groningen heeft zes zijden en werd bij dit spel gebruikt. De letters A B S T N D hierop staan voor 'Alleen trekken, Bijbetalen, (in)Setten, Trekken, Niets trekken en Dubbel inzetten’. Volwassenen speelden om geld, kinderen om eten, bijvoorbeeld om ‘kriekjes’ (kersen), zoals wordt geschetst in het 19e-eeuwse gedicht van J.W. IJntema.*
Hoeveel spelletjes met dit tolletje zijn gespeeld zullen we wel nooit te weten komen. De eigenaar had in ieder geval een prachtig stukje speelgoed in zijn bezit!
Deze vondst is geregistreerd bij Portable Antiquities of the Netherlands (PAN).
Met dank aan Rein Nijp voor het melden van deze vondst.
Bronnen
- Teetotum. Encyclopaedia Brittanica. Vol. 26 (11th ed.). Cambridge University Press. pp. 503–504.
- Isreality.nl/jodendom/wat-is-een-dreidel/
- J.W. IJntema. Vaderlansche letteroefeningen of Tijdschrift van Kunsten en Wetenschappen. Amsterdam, jaargang 1821, pp. 490-491.
Bijdragers
PAN regiocoördinator Noord
Margot Daleman
Dit is een verhaal van
