Goden van glas: een bijzondere vondst uit Vechten

In de ArcheoHotspot van Castellum Hoge Woerd zijn vrijwilligers en archeologen druk bezig met het registreren van de collectie van het Provinciaal Utrechts Genootschap in PAN. Laatst kwamen vrijwilligers Lieke en Elise een bijzondere vondst tegen in één van de collectiedozen: een glazen medaillon uit de Romeinse tijd met daarop de afbeelding van een man met baard en horens. Wie is deze man en wat was de functie van dit bijzondere voorwerp? Voor dit vondstverhaal zocht het Meldpunt Archeologie het uit.

Dit medaillon met figuur is gemaakt van een donkergroen glas en is ongeveer vijf bij vijf centimeter groot. De achterzijde bestaat uit een grote asymmetrische glazen bobbel. Na onderzoek verraadde de glasbobbel en een breuk aan de bovenzijde de werkelijke functie: het medaillon is eigenlijk geen medaillon, maar een applique. Dit zijn versieringen die als een soort losse stempel op een oppervlakte van een voorwerp konden worden aangebracht. De glasbobbel op de achterzijde en de uitgelopen omlijsting bewijzen het: dit is namelijk het gevolg van het verhitte glas dat op het voorwerp is gedrukt om de ‘stempel’ te bevestigen.

De achterzijde van de applique, met de glasbobbel prominent in het midden met het oude PUG-collectienummer | © Provinciaal Utrechts Genootschap / W. Hinrichs

In de Romeinse tijd waren appliques een populaire versieringvorm. In de vorm van hoofdjes van personen, mythische figuren en/of goden schitterden ze op allerlei voorwerpen van metaal, aardewerk en glas. Met name op luxere gebruiksvoorwerpen binnen het huishouden vinden we ze terug, zoals kannen, kruiken en rijkversierde emmers, bekers of kelken. Dit waren veelal voorwerpen die bij publieke momenten werden gebruikt om eten of drinken te serveren en waarmee werd gepronkt op tafel. Ze werden vrijwel altijd op bevestigingspunten aangebracht. Bijvoorbeeld onderaan het handvat van een schenkkan of op de plek waar het hengsel vastzit aan een emmer. Zo diende het ook nog een ander doel: het verstevigde de aanhechting van het oor of hengsel met de rest van het voorwerp.

Voorbeeld van een complete Romeinse glazen schenkkan met een applique van Bacchus uit de collectie van het Musée du Louvre in Parijs | © John Allaire & Carole Allaire

De applique uit Vechten is waarschijnlijk net zo gebruikt; als versiering onderaan een oor van een Romeinse glazen schenkkan. De breuk aan de bovenzijde van de applique laten dit zien: het zat ooit bevestigd aan een hengsel. Hoewel de resten van de kan niet zijn teruggevonden, is het zeer aannemelijk dat deze ook gemaakt was van een donkergroen glas. In de Romeinse tijd had men verschillende methoden om verschillende kleuren glas te maken. Dit groene glas is waarschijnlijk gemaakt door een hoeveelheid koperstof aan het glasmengsel toe te voegen in het productieproces en het te verhitten in een oxiderende oven. Dit zorgt voor een diepe, groene kleur.

Het diepgroene glas van de applique wordt goed zichtbaar met doorschijnend licht | © Provinciaal Utrechts Genootschap / W. Hinrichs

Mogelijk zijn na het stukgaan van de kan de andere scherven weggegooid en is de applique bewaard. Wellicht omdat deze mooi gemaakt is of dat de afbeelding van de figuur van spirituele of kunstzinnige betekenis was voor de eigenaar. Daarnaast is er een praktische verklaring waarom dit voorwerp bewaard is gebleven: vanwege de dikte van het glas is het applique het stevigste onderdeel van het voorwerp waardoor het niet snel breekt.

Een applique van blauw glas met het hoofd van medusa. Dit applique had waarschijnlijk een bijzondere persoonlijke betekenis: het is meegegeven als grafgift in een Romeinse askist die in Stein in 1924 werd opgegraven | © Archeologisch Museum Stein

Koppelgoden

Wie is deze bebaarde man met horens? Eerst werd op de ArcheoHotspot gedacht dat dit de halfgod Pan is, maar na een gouden tip van vondstspecialist Rob Reijnen van PAN kwamen we tot een andere conclusie. Het is namelijk een oude (on)bekende uit de klassieke wereld: Jupiter-Ammon.

Jupiter-Ammon is een zogenaamde ‘koppelgod’; een combinatie van een Grieks/Romeinse- en een ‘lokale god’. Dit gebeurde in de Romeinse tijd veel. Met de uitbreiding van het Romeinse Rijk werden veel verschillende volken (gedwongen) onderdeel van het Romeinse Rijk. Deze volken of groepen hadden hun eigen gebruiken, voorwerpen, maar ook religies en goden. Het Romeinse rijk kende een relatief grote religieuze vrijheid en geregeld werden lokale of ‘inheemse’ goden opgenomen in de Romeinse religie. Er was enkel één voorwaarde voor deze tolerantie: zolang de keizer maar werd geëerd. Romeinse en lokale goden werden aan elkaar verbonden op basis van een vergelijkbare kernwaarden, karakters of attributen.

Jupiter-Ammon

Jupiter-Ammon is een combinatie van de Romeinse oppergod Jupiter en de Libische/Egyptische god Ammon. De aanbidding van Ammon kent waarschijnlijk zijn oorsprong bij nomadische groepen in de Libische woestijnen. Via deze groepen kwam zijn verering naar West-Egypte. Al in de 7e eeuw voor Christus bestond hier bij de Siwa Oase een heiligdom en orakel gewijd aan de god. Ammon werd door de Egyptenaren geassocieerd met hun eigen oppergod Amun. Deze wordt zowel in de Egyptische als Griekse wereld afgebeeld als een man met een volle baard en gekrulde ramshoorns op het hoofd.

Het orakel en de verering van Ammon werd zeer populair nadat Alexander de Grote tijdens zijn verovering van Egypte in de 4e eeuw voor Christus het heiligdom bij de Siwa Oase bezocht. Ammon werd door de Grieken gezien als het evenbeeld van Zeus in Egypte en Alexander zag Jupiter-Ammon al snel als zijn goddelijke vader, wat hem een halfgod maakte. De oppergod combinatie werd vervolgens uit de Griekse wereld overgenomen in de Romeinse religie en bleef immens populair bij de Romeinse elite en de eerste keizers.

Een terracotta hoofdje van Jupiter-Ammon, gevonden in Woerden | © Erfgoedhuis Utrecht / Stadsmuseum Woerden

Jupiter-Ammon in de Lage Landen

Geliefd bij de keizer betekende meestal ook populair onder (een deel van) het volk. De verering van Jupiter-Ammon verspreide zich zo ook over de rest van Europa. Hoewel in Nederland nooit een heiligdom of tempel gewijd aan de god is opgegraven, is zijn beeld wel op verschillende plekken aangetroffen. Bijvoorbeeld in Woerden en Nijmegen. In Woerden vonden ze een terracotta hoofdje van de god en in Nijmegen delen van een bronzen hoofd of masker. Naast ‘onze’ groene applique uit de PUG-collectie werd er bij Castellum Fectio nog een vergelijkbaar exemplaar gevonden. Deze applique is gemaakt van geel glas. Bij deze vondst is ook nog goed een restantje te zien van het glazen oor dat ooit aan de kan heeft vastgezeten.

Glazen applique met Jupiter-Ammon met nog een deel van het oor zichtbaar | © Rijksmuseum van Oudheden

Tot slot

Met dank aan Lieke, Elise en alle andere vrijwilligers van de ArcheoHotspot in Utrecht voor hun enthousiasme en waardevolle inzet. Daarnaast wil ik Stefanie Hoss, Léon Coret, Rob Reijen en het Archeologisch Museum Stein bedanken voor hun hulp bij het onderzoek dat voorafging aan dit vondstverhaal.

Wil je de glazen applique met Jupiter-Ammon bekijken in PAN? Klik dan hier!

Bronnen

Allaire, J., & Allaire, C. (2020, September 28). Roman glass at the Louvre. Ancient Glass Blog of the Allaire Collection. Geraadpleegd op 16 juli, 2024, van https://ancientglass.wordpress.com/3b-museums-glass-collections-and-exhibitions/roman-glass-at-the-louvre-2/
Isings, I., & Rauws, G. (2009). Schitterend! Twintig eeuwen glas uit Utrechtse bodem. Uitgeverij Mattrijs/ Gemeente Utrecht.
Lendering, J. (2024, April 24). Ammon, een Libische god voor de export. Mainzer Beobachter. Geraadpleegd op 16 juli, 2024, van https://mainzerbeobachter.com/2023/01/13/Ammon-een-libische-god-voor-de-export/#:~:text=Wat%20w%C3%A9l%20zeker%20is%3A%20Ammon,alleen%20gebaseerd%20op%20de%20naamovereenkomst
Van Der Groen, J., & Van Rossum, H. (2011). Romeins glas uit particulier bezit. Uitgeverij Mattrijs.
Veen, C. (2014). Bacchus and Jupiter-Ammon, two bronze sculptures from Roman Nijmegen, the Netherlands. BABESCH, 89. https://doi.org/10.2143/BAB.89.0.3034672
Freestone, I., & Stapleton, C. (2015). Composition technology and production of coloured glasses from Roman mosaic vessels. In Oxbow eBooks. https://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/1470509/
Archeologisch Museum Stein, Stein
Rijksmuseum van Oudheden, Leiden