Een recent gevonden mantelspeld in de buurt van Wijk bij Duurstede, lijkt een belangrijk puzzelstukje voor de vroegmiddeleeuwse geschiedenis van Dorestad. Hoe dat precies in elkaar zit, vertelt archeoloog Alexander van de Bunt in deze aflevering van de Vondst van de Schervendokter. Daarvoor wijkt hij eerst uit naar Zweden.
Een rechthoekige geëmailleerde mantelspeld, meegebracht door een amateurarcheoloog, bleek tot grote verrassing van archeologen en specialisten een vrij zeldzaam exemplaar te zijn, namelijk een kussenfibula uit de 9de eeuw. Dit werd duidelijk tijdens het PAN-Event 2020, waar deze vondst nauwkeurig gedocumenteerd werd.
Een kussenfibula is een rechthoekige speld met een geschulpte rand rondom een kleurvlak (vaak van email/glaspasta). Door hun kussenachtige vorm worden deze objecten ‘kussenfibula’ genoemd. Deze mantelspelden zijn typerend voor de Karolingische periode en worden als ‘gidsfossielen’ beschouwd van het handelsnetwerk uit de tijd van Karel de Grote. Om dat verder uit te leggen, keren we eerst terug naar de jaren 80 van de 19de eeuw, toen Dorestad nog niet bekend was bij de toenmalige bewoners van Wijk bij Duurstede.
De beengraverijen
In 1880 werd Wijk bij Duurstede bezocht door de Zweed Knut Hjalmar Stolpe. Deze archeoloog en etnograaf is onder meer beroemd geworden door zijn opgravingen naar de bronstijd en Vikingnederzetting van het Zweedse Birka op het eiland Björkö. Hij was geschokt door wat hij in de omgeving van Wijk bij Duurstede aantrof. In Nederland was toen nog nauwelijks oog voor behoud van archeologie, sterker nog, vindplaatsen werden op grote schaal vernietigd ten behoeve van de bottenindustrie. De lokale bevolking had geen idee van de waarde van deze plekken. Vurig schreef Stolpe: 'Ik had nooit kunnen dromen van zo'n schandalige schending van voor de Nederlandse cultuurgeschiedenis belangrijke overblijfselen, als ik daar zag'. Gelukkig is er inmiddels veel veranderd.
Stolpe bracht destijds in kaart wat hij in Wijk bij Duurstede aantrof. Hij zag er bijvoorbeeld exact dezelfde zwarte laag die hij ook van zijn vertrouwde opgravingen van Birka kende. Deze laag lag vol met botmateriaal, aardewerk en metalen objecten uit de hoogtijdagen van Dorestad in de 9de eeuw, dezelfde objecten die hij ook al in Zweden had aangetroffen. Waarschijnlijk, zo schreef hij in een brief aan de toenmalige directeur van het Zweeds Historisch Museum, was Dorestad de plaats van herkomst van ‘de rechthoekige geëmailleerde mantelspelden’ die hij uit het Zweedse Birka kende, eveneens een vroegmiddeleeuwse handelsnederzetting.
Wereldstad van de Vroege Middeleeuwen
Inmiddels weten archeologen dat Dorestad een handelsnederzetting van betekenis was, met een groot handelsnetwerk dat zich uitstrekte tot alle uithoeken van Europa. Door onderzoek weten we ook dat er veel overeenkomsten bestaan tussen de materiële cultuur (glaskralen, mantelspelden en aardewerk) in Dorestad en die van Scandinavische handelscentra, zoals Kaupang (Noorwegen), Birka (Zweden), Ribe (Denenmarken) en Hedeby (bij de grens van Duitsland/Denenmarken).
De hedendaagse Noorse archeoloog Bjarne Gaut, één van de opgravers van de Vikingnederzetting in Kaupang, meende dat hij daar geen sporen had aangetroffen die duiden op aardewerk- en glasproductie; al het waar met ingelegde glaswerk moet daarom wel uit Dorestad afkomstig zijn. Ook in handelsplaatsen in Groot-Brittannië, zoals Londen, Southhampton, York en Dublin, waar veel (Karolingisch) aardewerk, stenen en metalen voorwerpen zijn gevonden, zijn afkomstig uit Dorestad en de Nederlandse kust. Als Karolingisch imperium fungeerde Dorestad als een belangrijk scharnierpunt tussen het West-Europese vasteland aan de ene kant en de Scandinavische wereld aan de andere kant.
Zeldzaamheid in eigen land
Buiten het handelscentrum Dorestad zijn kussenfibula’s in Nederland nauwelijks gevonden, alleen enkele exemplaren in Rozenburg (Zuid-Holland), Elst, Berg en Dal (Gelderland) en het terpengebied van Friesland en Groningen. Waarvan het recentelijk gevonden exemplaar in Wijk bij Duurstede samen met die van Rozenburg, vanwege hun gaafheid, één van de mooiste kussenfibulae in Nederland zijn. Het kleurvlak van het exemplaar uit Wijk bij Duurstede, dat bij elke kussenfibula anders is, bestaat uit een wit/lichtblauw vlak met vier blauwe cirkels met een klein beetje rood ertussen. Het inlegwerk is van email: gemaakt van aangelengd kleurpoeder, dat in de verschillende vakjes wordt gesmolten. De blauwe bolletjes zouden bessen kunnen voorstellen; email in sieraden uit deze periode lijkt vaker op boompjes met vruchten. De bronzen rand toont bovendien sporen van vergulding, het was een sieraad om mee gezien te worden! Naast de schoonheid van deze mantelspeld, is dit weer een belangrijk puzzelstukje in het doorgronden van het vroegmiddeleeuwse handelsnetwerk van Dorestad.
De kussenfibula is geregistreerd in Portable Antiquities of the Netherlands: PAN-00078431
Met dank aan de vinder en Stijn Heeren.
Bronnen
Willemsen, 2009: Dorestad – een wereldstad in de middeleeuwen. Rijksmuseum van Oudheden, Leiden.
Heeren, S., Willemsen, A., Bomhof, P. J., & Rijksmuseum van Oudheden (Leiden). (2017). Fibula's: Vondsten, vormen & mode.
Heeren, S., & Feijst, L. . (2017). Prehistorische, Romeinse en middeleeuwse fibulae uit de Lage Landen: Beschrijving, analyse en interpretatie van een archeologische vondstcategorie.
Ook iets gevonden?
Iedereen die een archeologische vondst doet, is wettelijk verplicht dit te melden. In Utrecht kan dit bij het Meldpunt Archeologie van Landschap Erfgoed Utrecht. Je helpt zo niet alleen mee de geschiedenis van de provincie in kaart te brengen, onze experts vertellen je bovendien graag meer over de achtergronden van je vondst.
Bijdragers
Landelijk coördinator
Alexander van de Bunt
Dit is een verhaal van
Landschap Erfgoed Utrecht
Meer info →
UtrechtAltijd
Meer info →