Soms zijn vondsten bijzonder door een vorm die we niet eerder gezien hebben, of door afmetingen die groter of kleiner zijn dan we kennen. Soms is een datering anders dan bestaande dateringen en moeten we inzichten bijstellen. Soms is een vondst gewoon uniek omdat we hem nog niet eerder gezien hebben. En een enkele keer vragen we ons af: waarom vinden we deze vondst nu juist daar, wat was daar dat deze vondst juist daar terecht gekomen is?
Middeleeuws boekbeslag is zo’n laatste vondst. Dit metalen, veelal koperen, beslag zorgde ervoor dat een boek stevig dichtzat want het perkament waarop de teksten waren geschreven konden vervormen onder invloed van vocht. Ook de lijm waarmee de rug verlijmd was kon voor vervorming van de omslag zorgen. Het boekbeslag ging dit tegen en tegelijkertijd kreeg het beslag ook een esthetische functie. Er werden versiering op aangebracht, allerlei geometrische figuren en zelfs letters en afbeeldingen. Zo kon boekbeslag ook heel persoonlijk worden gemaakt of iets vertellen over de inhoud van een boek.
Waaiervormige riemklamp met concave vorm, datering 1440-1640. PAN-00078884.
Kloosters en universiteiten
Boeken werden in de Middeleeuwen voornamelijk gebruikt en bewaard in kloosters en later ook op universiteiten en bij gegoede burgers en adel. Het was zeker geen betaalbaar gebruiksartikel voor de ‘gewone’ burger. Wanneer boekbeslag in archeologische opgravingen opduikt is dat meestal op plekken waarvan men weet dat er een klooster of Latijns School heeft gestaan, b.v. in een oude binnenstad zoals Groningen. Wordt er echter boekbeslag gevonden in de provincie, het Ommeland, dan is de vraag heel terecht: wie heeft boeken op die locatie gebruikt of is het beslag in het stadsafval uit Groningen terecht gekomen als onderdeel van de compost?
Een aantal boekbeslagen gevonden door Janek Theocaris in de provincie Groningen deed mij verder op zoek gaan naar bijzonderheden van twee locaties. Hoe komt een boekbeslag in een akker of weiland terecht? De gevonden beslagen zijn allen zogenaamde riemklampen. Deze klampen zaten met een leren riem vast aan een boek. Met het andere uiteinde die als een haak gevormd was, greep de klamp in een opening van een muiter aan de voorzijde van het boek en zo werd het boek gesloten houden. Doordat de riem in het gebruik broos werd en ging scheuren is de klamp het onderdeel wat makkelijker los kon raken van een boek dan de gespijkerde onderdelen en wordt daarom ook het vaakst gevonden in de bodem.
waaiervormige riemklamp met T-vorm (boekbeslag), datering
1440 tot 1640.
het cisterciënzer Grijzevrouwenklooster
Op de locatie in Midwolda is in het landschap niets te herkennen van het middeleeuwse landschap maar uit historisch bronmateriaal kan worden opgemaakt dat hier in de 13e eeuw het cisterciënzer Grijzevrouwenklooster gevestigd was. Vlakbij de locatie in Baamsum is de Kloosterlaan te vinden als herinnering aan het cisterciënzer Grijzemonnikenklooster. Door verder te speuren zijn dus de vondstlocaties te verbinden aan twee kloosters en is het zeer aannemelijk dat het boekbeslag afkomstig is van boeken die zich in het klooster bevonden. Aan het eind van de 16e eeuw zijn veel kloosters geplunderd en verdwenen kostbaarheden. Of boeken door de plunderaars op waarde werden geschat of dat het koperen beslag voor andere doeleinden werd gebruikt is niet goed meer te achterhalen. Gelukkig voor ons, metaalzoekers en archeologen, hebben ze toch nog een tastbare herinnering aan de kloosters achtergelaten.
Meer weten over deze boekbeslagen?
De vondsten zijn geregistreerd in de database van Portable Antiquities of the Netherlands: 78884, 78738, 37115, 37114, 37113, 37112
Dank aan Janek Theocrasis voor het aanmelden van zijn vondsten.
Bijdragers
PAN regiocoördinator Noord
Berna van Wijk
Dit is een verhaal van
