In de winter van 2016 deed een zoeker op een sneeuwige akker in de provincie Utrecht een opmerkelijke vondst; een bronzen hoofdje van de god Silenus. Hoort dit kopje ergens bij? En waarvoor werd het gebruikt? Er is ruim twee jaar gezocht naar antwoorden. Archeoloog Alexander van de Bunt onthult in deze aflevering van Vondst van de Schervendokter één van de wildste theorieën.
We kennen de god Silenus in de Griekse mythologie als de leermeester en trouwe metgezel van de god Dionysus (Bacchus). Hij zou voortgekomen zijn uit een liefdesaffaire van Pan of Hermes met een nimf. Op latere leeftijd ontplooide Silenus zich tot een verwoed wijnliefhebber. Hij was altijd beschonken, waardoor hij in vele situaties door satyrs of silenen (volgelingen van Dionysus) op een ezel vervoerd moest worden. In de beeldende kunst wordt hij afgebeeld als een vrolijke, corpulente oude man met een baard, kaal hoofd, platte neus, dikke lippen en soms voorzien van een bloemenkrans.
Mysteriecultus
Silenus wordt vaak in verband gebracht met de mysteriecultus van Bacchus of de verering van de godin Cybele in de 1e en 2e eeuw n.Chr. Het aanbidden van de vruchtbaarheidsgodin Cybele was wijdverspreid in de Romeinse wereld. Ze was vooral populair onder vrouwen, maar mannen waren zeker geen uitzondering. Bij hen ging dat gepaard met een bloederig ritueel. Aanhangers en priesters hakten volgens literaire bronnen hun geslachtsdelen af met een potscherf. Uit archeologisch materiaal blijkt dat zij ook wel eens een tang gebruikten, waarmee de testes konden worden fijn gedrukt. Religieuze castraties waren ook onderdeel van de rite de passage om priester (galli) te worden. Dionysus, de god van dronkenschap, feesten en goddelijke androgynie, bood zijn volgelingen verlichting van hun ellende door plezier, grote feesten en de belofte van een beter leven na de dood. Tijdens deze uitbundige feesten vond gewillige zelfcastratie plaats ter ere van Cybele. In het jaar 186 v.Chr. deed de Romeinse senaat de mysteriecultus van Bacchus (bacchanalia) in de ban wegens morele en politieke bezwaren, waarna die slechts achter gesloten deuren in leven werd gehouden.
Castratie in Utrecht?
In 1840 werd in de Theems in Londen een bronzen castratietang gevonden, die is versierd met de bustes van Cybele, haar geliefde Attis en andere Romeins godheden. Het in Utrecht gevonden Silenuskopje vertoont veel overeenkomsten met de bustes op deze tang. De vondst kan er dus op wijzen dat religieuze castratierituelen ook hier in Utrecht hebben plaatsgevonden. Castratie was overigens een wijd verspreid Romeins gebruik dat ook voor andere doeleinden werd toegepast, bijvoorbeeld bij zedendelinquenten, mannen die leefden in vrouwenkwartieren of koorzangers die hun hoge stem wilden behouden. Sommige mannen en zelfs enkele keizers vonden gecastreerde jongens aantrekkelijk als seksuele partner, omdat deze jongens kunstmatig jong bleven: zacht en baardloos.
Mysteriecultus in het Limesachterland?
Verering van Cybele en Bacchus lijkt binnen de grenzen van het Romeinse Rijk in de eerste eeuwen van onze jaartelling behoorlijk populair te zijn geweest. Zo weten we dat in Londinium (Londen) een dergelijk heiligdom moet zijn geweest. Verering van deze goden in andere streken is waarschijnlijk. Bovendien beperkte deze afgoderij zich niet tot tempels of altaren, maar vond vanwege de band met de natuur vaak plaats in het buitengebied, zoals bossen, rivieren of heuvels. Daarbovenop komt nog dat het landschap van Nederland, dat destijds door hoogveenvlaktes werd getypeerd, in de afgelopen tweeduizend jaar door ontginningen en verstedelijking ontzettend is veranderd. Het is maar de vraag of dergelijke Bacchuscultusplekken überhaupt door gebrek aan sporen te herkennen zijn als archeologische plek.
Meer lezen
Wil je meer lezen over de details over de betekenis en symboliek achter deze vondst? Dat lees je in een uitgebreid artikel in nummer 5 van ‘Archeologie in Nederland’, verschenen in december 2019.
Met dank aan: Friso Langen voor het ter beschikking stellen van zijn vondst en bevindingen.
Afbeeldingen
- De dans van de Bacchanten, geschilderd door Charles Gleyre in 1849. Website.
- Dionysus; meer dan de god van wijn en vreugde. Ook één van de weinige androgyne goden. Staatliche Antikensammlungen München.
- Castration Clamp Restoration. Illustratie van de in 1840 gevonden castratietang uit de Theems in Londen. Alfres G. Francis 1926.
Ook iets gevonden?
Iedereen die een archeologische vondst doet, is wettelijk verplicht dit te melden. In Utrecht kan dit bij het Meldpunt Archeologie van Landschap Erfgoed Utrecht. Je helpt zo niet alleen mee de geschiedenis van de provincie in kaart te brengen, onze experts vertellen je bovendien graag meer over de achtergronden van je vondst.
Bijdragers
Landelijk coördinator
Alexander van de Bunt
Dit is een verhaal van
Landschap Erfgoed Utrecht
Meer info →
UtrechtAltijd
Meer info →