Herten, konijnen, zeepaardjes, vogels en vele andere dieren. Mantelspelden uit de Vroege Middeleeuwen liepen in vorm en versiering sterk uiteen. Maar het gebruik van dieren zien we als terugkerend thema. Daar horen ook fabelwezens bij. Aan de hand van een mantelspeld, gevonden in het Kromme Rijn-gebied, gaan we de (mythologische) dierenwereld in van de Merovingers. Archeoloog Lennart de Bakker neemt ons mee in deze aflevering van Vondst van de Schervendokter.
De mantelspeld is één van de meest modegevoelige voorwerpen, per periode lopen ze in uiterlijk sterk uiteen. Vanaf de bronstijd tot en met de Vroege Middeleeuwen waren mantelspelden belangrijke sieraden in het dagelijks leven. Ze werden gebruikt voor het dichtspelden van de cape, jurk of andere kledingstukken. Naast praktisch, waren deze mantelspelden (fibulae) bij uitstek geschikt om te laten zien hoe rijk je was.
Een typische vorm die we in de Merovingische tijd tegenkomen is de zogenoemde S-fibula. In het Utrechtse gebied zijn er tientallen exemplaren bekend vanuit het Merovingische grafveld op de Donderberg in Rhenen. Ook worden ze van tijd tot tijd rondom de Utrechtse heuvelrug door zoekers met een metaaldetector gevonden. Deze mantelspelden werden voornamelijk gedragen door dames en waren vaak voorzien van dierenmotieven. Schuilt daarachter een betekenis?
Dierenmotieven
Op deze mantelspeld lijkt een soort zeepaardje of slangachtige te staan. Zoals wel vaker in het verleden, werden ook aan deze dieren verschillende (magische) krachten en kenmerken toegeschreven. Zo werd het zeepaardje gezien als een symbool van kracht en geluk. Van slangen wordt in het algemeen aangenomen dat zij staan voor wijsheid, eeuwig leven en gezondheid.
Over slangachtige wezens valt nog wel wat meer te zeggen, aangezien dergelijke wezens diep verankerd liggen in zowel de christelijke als de Noorse en Germaanse symboliek en mythologie. Destijds gebruikte men verzameltermen zoals het Angelsaksische begrip ‘wyrm’ voor allerlei slangachtige wezens en maakte men in de beeldtaal amper onderscheid tussen draken, mythische zeeslangen of de gewone adder.
De wyrm
De ‘wyrm’ werd in de Middeleeuwen beschouwd als een krachtig mythologisch wezen, dat zowel gerespecteerd als gevreesd werd in lokale folklore. Tevens zien we zijn populariteit later terug in de verspreiding van bepaalde christelijke heiligenverhalen – denk maar aan de Amersfoortse patroonheilige Sint-Joris, die de draak versloeg. Tegenwoordig komen we de wyrm tegen als een soort reuzenslang in hedendaagse mythologie en fantasy.
Ook komen we slangen tegen in andere rollen, bijvoorbeeld als begeleider van de overledene naar het hiernamaals of om een begraafruimte aan te duiden. Omdat S-fibulae voornamelijk door vrouwen werden gedragen, is het goed mogelijk dat de slang fungeerde als een soort schutspatroon of beschermer van vrouwen. Hierbij kan je denken aan zaken als bescherming tegen fysiek geweld of als bovennatuurlijke steun om een veilige geboorte te waarborgen.
Met dank aan de vinder voor het ter beschikking stellen van zijn vondst.
De hanger is geregistreerd in Portable Antiquities of the Netherlands: PAN-00012270
Bronnen
Heeren, S., Feijst, L., & Martens, J. (2017). Prehistorische, Romeinse en Middeleeuwse fibulae uit de Lage Landen: Beschrijving, analyse en interpretatie van een archeologische vondstcategorie.
Brieske, V., Dickers, A., & Rind, M. M. (2017). Tiere und Tierdarstellungen in der Archäologie. Beiträge zum Kolloquium in Gedenken an Torsten Capelle, 30.-31. Oktober 2017 im LWL-Archäologiemuseum Herne. Aschendorff.
Pesch, A., Beck, H., Geuenich, D., & Steuer, H. (2011). Fallstricke und Glatteis: die Germanische Tierornamentik. In Altertumskunde – Altertumswissenschaft – Kulturwissenschaft: Erträge und Perspektiven nach 40 Jahren Reallexikon der Germanischen Altertumskunde. De Gruyter.
Ook iets gevonden?
Iedereen die een archeologische vondst doet, is wettelijk verplicht dit te melden. In Utrecht kan dit bij het Meldpunt Archeologie van Landschap Erfgoed Utrecht. Je helpt zo niet alleen mee de geschiedenis van de provincie in kaart te brengen, onze experts vertellen je bovendien graag meer over de achtergronden van je vondst.
Bijdragers
Archeoloog
Lennart de Bakker
Dit is een verhaal van
Landschap Erfgoed Utrecht
Meer info →
UtrechtAltijd
Meer info →