Steigerend bronzen paard uit de Late Romeinse tijd

Het paard is misschien wel één van de meest gevierde dieren in de Romeinse kunst en cultuur. In het dagelijkse leven waren paarden van groot belang als vervoermiddel, krachtdier en als middel van uiterlijk en militair vertoon. In de archeologie komen we deze symboliek ook tegen in verscheidene voorwerpen, zoals Keltische en Romeinse munten, beslagstukken en mantelspelden. Toch komen hier ook voorwerpen met deze beeltenis langs waarvan archeologen niet altijd precies weten waarvoor deze gebruikt zijn. Zoals dit bronzen paardje, met alleen een hoofd. Wat doe je dan als archeoloog? Dat vertelt Alexander van de Bunt in deze aflevering van Vondst van de Schervendokter.

Het vinden van betekenis en functie kan voor sommige objecten een lange zoektocht betekenen door catalogi, museumcollecties, databases en opgravingsverslagen. Zijn er vergelijkbare objecten? Wat is daarover geschreven? Hoe past deze nieuwe vondst binnen een bestaand archeologisch patroon?

Een half paard?

Als eerste hopen we antwoord te vinden op waarom we maar de helft van een steigerend paard hebben en waarvoor dit beslagstuk gebruikt werd. Was het van een wapen, een knop van een Centurion stok, van een rijtuig, kunstwerk, speelgoed of onderdeel van een meubelstuk? Zodoende belandden we in collectie van Museum het Valkhof in Nijmegen, waar we eenzelfde soort paardje aantroffen (gevonden tijdens de opgravingen van de St. Stevenskerkhof in 1883), en overigens het enige andere bekende exemplaar in Nederland. Aan de hand van het gestileerde karakter van het paardje uit het museum, worden beide objecten gedateerd in de vroege 4de eeuw na Chr. Deze werd waarschijnlijk gebruikt als versierstuk van een gebruiksvoorwerp, zoals een ketel, tafel, kast, kandelaar, weegschaal, enzovoorts.

De Ryedale Ritual Bronzes

In 2020 werd door een Engels veilinghuis al eerder een vergelijkbaar voorwerp met paard geveild, afkomstig uit een Romeinse rituele schatvondst uit de tijd van Marcus Aurelius (161-180 n.Chr.), beter bekend als de ‘Ryedale Ritual Bronzes’ (North Yorkshire). Hoewel er tussen dit object en ons bronzen paardje stilistische verschillen bestaan, zijn er wel vergelijkbare kenmerken. Beide bestaan uit de helft van een steigerend paard waarvan de functie ook niet zonder discussie is. Dit object wordt door Engelse archeologen geïnterpreteerd als een koperen zoömorfisch (dierlijk) handvat in de vorm van een paard, wat vermoedelijk werd gebruikt als sleutelhandvat. Resten van ijzercorrosie en de vierkante schacht aan de binnenkant van het paardje lijken op dit laatste te wijzen. Ook in Engeland gaat het om een unieke vondst, aangezien geen directe parallellen voorhanden zijn.

De zoektocht gaat daarom verder.

Het assemblage van de Ryedale Ritual Bronzes - The Portable Antiquities Scheme - CC BY 2.0

Epona, godin van paarden

In de Gallo-Romeinse religie en materiële cultuur komen we de godin Epona tegen, die destijds fungeerde als beschermvrouwe van paarden en ruiters. Zoals het wel vaker gold voor godinnen in de oudheid, stond zij vooral bekend als een vruchtbaarheidsgodin, aangezien ze vaak wordt afgebeeld met paarden, (drink)schalen, de hoorn van overvloed, graan en de aanwezigheid van veulens. Epona werd niet uitsluitend door Galliërs vereerd, ook binnen het Romeinse leger was zij immens populair.

Via deze weg kennen we haar als ‘Epona Augusta’ en ‘Epona Regina’ en had zelfs haar eigen feestdag in Rome op 18 december. Haar beeltenissen prijkte daarom op paardenstallen, kleine schrijnen en grafmonumenten. Vaak draagt ze op deze afbeeldingen ook een grote sleutel, wat geïnterpreteerd wordt als symbool van haar vermogen om de toegang tot de onderwereld te krijgen of om de overledene te vergezellen op hun rit daarnaartoe. In ieder geval was ze als beschermvrouwe van ruiters en cavaleristen wijdverspreid binnen het gehele Romeinse Rijk van de 1ste tot en met de 3de eeuw.

Een reliëf van de Gallo-Romeinse godin Epona

QuartierLatin1968 via Wikipedia - 2007 CC BY-SA 3.0

Open voor interpretatie

Of ons steigerend paardenbeslag één van Epona’s schrijnen sierde of gewoonweg decoratie was van het een of ander, zullen we voorlopig open voor interpretatie moeten houden. Zoals het wel vaker gaat met unieke vondsten, is er veel ruimte voor speculatie en blijft een sluitende interpretatie net buiten ons bereik. Wellicht denken we wel te moeilijk? Of kunnen we het verleden niet altijd meer vatten met ons moderne interpretatiekader. Hoewel de vragen ook de charme zijn van het vak archeologie, laat dit ook zien hoe belangrijk het is om grote datasets aan te leggen, zoals Portable Antiquities of the Netherlands (PAN), en waarom het openbaar maken van (digitale) museale collecties van belang is... Alleen via deze weg zullen de grotere patronen en mogelijke betekenissen van voorgaande samenlevingen en perioden zich prijsgeven.

Dank aan Marenne Zandstra van Museum het Valkhof en de vinder, Larry Bos, voor het aanmelden van deze bijzondere vondst.

De vondst is geregistreerd in Portable Antiquities of the Netherlands:PAN-00089171.

Deze vondst is gedocumenteerd dankzij het project 'Reddingsplan Archeologische Collecties' van Landschap Erfgoed Utrecht. Met vinders en collectiehouders worden archeologische collecties in kaart gebracht, en digitaal ontsloten. Zo blijven vondsten toegankelijk voor onderzoek en dragen zo bij aan beter begrip van ons verleden.

Ook iets gevonden?

Iedereen die een archeologische vondst doet, is wettelijk verplicht dit te melden. In Utrecht kan dit bij het Meldpunt Archeologie van Landschap Erfgoed Utrecht. Je helpt zo niet alleen mee de geschiedenis van de provincie in kaart te brengen, onze experts vertellen je bovendien graag meer over de achtergronden van je vondst.