Archeohotspots - Een zee aan vondsten op Urk – Een kleine plaats met een grote geschiedenis

In 2024 werd PAN benaderd door de Stichting Conservering Archeologische Vondsten Flevoland (SCARF). SCARF beheert een collectie met kleine vondsten en voorwerpen die tevoorschijn zijn gekomen bij reguliere bouw- en grondwerkzaamheden in de oude dorpskern van het voormalige eiland Urk. Naast dat er een goede samenwerking op Urk bestaat op het gebied van archeologie tussen SCARF, de gemeente Urk en Stichting Erfgoed Urk, is er ook de wens de vondsten in de PAN-database op te nemen. Voor ons een mooie gelegenheid om in de historie en archeologische activiteiten van Urk te duiken.

Geschiedenis van Urk

Het voormalige eiland Urk is ontstaan op een keileemopduiking dat gevormd is in het Pleistoceen. Het gebied rond de keileembult was omgeven met meren en rivieren als gevolg van smeltwater. De hoge rivierduinen waren een aantrekkelijke plaats voor bewoning. Dit weten we omdat er sporen zijn gevonden van jagers en verzamelaars uit de steentijd. Met de stijgende waterstanden werd het gebied steeds natter en raakte het overgroeid met veen. Bewoning op Urk was daardoor lastig en bleef tot de middeleeuwen erg kleinschalig.

In de vroege middeleeuwen steeg de zeespiegel zodanig dat er grote delen veen werden weggeslagen. Dat vormde een doorbraak naar de Noordzee, waarmee het zoete water brak werd en geleidelijk de Zuiderzee ontstond. Aanhoudende stormvloeden teisterden regelmatig het imposante en steil uit zee oprijzende eilandje Urk. Ogenschijnlijk een onaantastbare keileembult, maar in werkelijkheid een dorpje dat steeds meer land aan de zee moest prijsgeven. Maar Urk hield stand en door de afname van land verschoof het levensonderhoud van de Urkers geleidelijk van landbouw naar visserij.

De naam Urk wordt voor het eerst vermeld in het jaar 966 in oorkonden van kloosters. Keizer Otto de Grote schonk toen het noordelijke deel van het territorium Urk aan zijn broer Bruno die abt was van het Pantaleon-klooster in de stad Keulen. In de late middeleeuwen ontstonden de eerste boerderijen op Urk. Goederen van Urk als haring, boter en zeehondenvlees kwamen onder beheer van Duitse kloosters en werden verhandeld naar de Hanzesteden.

Urk was in de loop der tijd een belangrijk navigatiepunt geworden voor de handelsroutes. Het hoge eiland mocht dus niet ten onder gaan in de ruige zee. Rijke kooplieden besloten het eiland in 1660 te laten kopen door de stad Amsterdam. Om landverlies tegen te gaan werd er een palenscherm aangelegd rond de kust van Urk, welke tot op heden zichtbaar is.

Urk heeft eeuwen gestreden tegen het wassende water. De laatste slag in het gevecht met het water was de inpoldering van de Zuiderzee. De inpoldering van de Noordoostpolder kwam in 1942 gereed.

PAN op Urk

Dat visserij een belangrijke rol speelt op Urk, daar waren we ons van bewust. Dat dit zo nauw verweven zou zijn met Stichting Erfgoed Urk, hadden we echter niet kunnen voorspellen. Het vondstdepot ligt boven de koelingen waar de vis bewaard wordt. We worden hartelijk welkom geheten in het hoofdkantoor, een gebouw in het hartje van Urk. Opvallend zijn de hoorns en geweien die hier en daar zijn opgesteld. Bij navraag blijkt dit een andere passie te zijn: fossielen uit de Noordzee. De interesse in het verleden beperkt zich dus niet tot de sporen die de mens heeft achtergelaten. We beginnen met een rondleiding door de historische kern van Urk, met de toepasselijke naam ‘Oude Straat’. Ook liggen hier de ‘Wijken’ waar de vondsten van de stichting vandaan komen. Tijdens de wandeling wordt de werkwijze van de stichting uit de doeken gedaan: bij verschillende graafwerkzaamheden in de oude kern van Urk, die volgens de vigerende regelgeving vrijgesteld is van archeologisch onderzoek, zijn archeologische vondsten tevoorschijn gekomen. De stichting heeft inmiddels veel bekendheid en deze vondsten komen dan ook met grote regelmaat bij hun binnen. We hebben geluk: voor onze neus wordt een kelder onder een huis aangelegd, wat inhoudt dat het hele huis een paar meter verdiept wordt. Met de hand. Een grote berg zand ligt in de voortuin, een emmer scherven balanceert tussen de hopen. Ook de vondsten uit dit huis zullen weer een stukje bijdragen aan de puzzel van het verleden.

De rondleiding voert ons verder langs de historische timmerschuur. De werkplaats is nog in zijn originele staat en is op zichzelf al een bezoekje waard. Er blijkt zich echter een inkijkje in historisch Urk onder de vloer te bevinden: resten van een muur, een put en botten. Een trap leidt ons naar de archeologische tentoonstelling: gerestaureerde schalen, pijpenkoppen, munten… Allemaal goed belicht in glazen vitrines. Terug op kantoor nemen we een kijkje bij de vondsten die tot nu toe zijn gevonden en belanden in een ruim vondstdepot. Aardewerk staat in hoge kasten langs de muren en is uitgespreid over de tafels. Ook hier is het bewijs zichtbaar van de voorliefde voor fossielen: een stuk of acht versteende walviswervels liggen in een rij op de grond. Een stapel metaalvondsten ligt al op ons te wachten; de volgende lading die geregistreerd zal worden. Er zijn grote aantallen munten, beslag, knopen van zowel metaal als been, gespen en nog veel meer.

Een voorwerp dat bij onze eerste kennismaking al onze nieuwsgierigheid wekte, is een onderdeel van een verrekijker uit Wijk 4-63 (PAN-00166635). Het object is cilindervormig en is gemaakt van bot. Onderzoek in Amersfoort door de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed wijst erop dat het voorwerp uit de 18e eeuw afkomstig moet zijn, een vergelijkbare verrekijker is afkomstig uit dezelfde periode. Toch blijft de cilinder vragen oproepen: ondanks dat het logischer zou zijn dat het om een verrekijker gaat, zou het fragment ook afkomstig kunnen zijn van een spuit die voor medische doeleinden gebruikt zou kunnen zijn…

Een andere bijzondere vondst is een ivoren mesheft (PAN-00166636) uit Wijk 6-83. Het ivoor is in de vorm van een dier gesneden, de oogjes zijn ingelegd met glas. In de buurt van het heft werd een ijzeren lemmet gevonden (PAN-00166637), dat in het heft past. Het is dus aannemelijk dat deze twee voorwerpen oorspronkelijk één geheel waren. Al eerder werd op Urk een ivoren mesheft gevonden, in Wijk 5-126. Dit heft is gemaakt van walrusivoor, een type ivoor dat vooral werd gebruikt voor kunsttanden. Het feit dat het gebruikt is voor een mesheft, is zeldzaam. Over het algemeen werd gekozen voor ivoor van de tanden van een olifant. Deze werden vanaf het eind van de 16e eeuw in grote aantallen door Nederland geïmporteerd en gebruikt voor allerhande voorwerpen. Het ivoren mesheft uit Wijk 6-83 zal dan ook afkomstig zijn uit deze periode, rond de 17e eeuw.

Een opmerkelijke vondst werd gedaan in Wijk 6-6. Hier werd een grofkeramische kandelaar (PAN-00156723) gevonden uit de 15e-17e eeuw. Kaarsen waren een luxegoed en kandelaars werden daarom vooral voor de rijkeren in de samenleving gemaakt. Ook worden ze vaker gevonden bij kloosters of daaraan gerelateerde locaties: ze werden gebruikt op altaren. Naar alle waarschijnlijkheid werden deze kandelaars op bestelling gemaakt, geen enkele is hetzelfde.

Tenslotte zijn er vijf muntschatten aangetroffen door de tijd heen, gedateerd vanaf circa 1570 en jonger. Deze munten zijn zowel uit Nederland afkomstig als uit de rest van Europa en zijn een bewijs van de doorlopende bewoning van Urk vanaf 1570. Ook steunen ze het imago van Urk als belangrijke schakel binnen de Hanze.

Dankzij de actieve houding van SCARF en de Stichting Erfgoed Urk worden de vondsten goed gedocumenteerd en opgeslagen. Door melding bij PAN zijn ze ook zichtbaar voor een breder publiek.

Met dank aan Klaas Post, Lub Post en Gabrielle Voerman voor het beschikbaar stellen van de Urker vondsten voor registratie in PAN.