Het is begin oktober dit jaar. PAN is met twee vrouw sterk aanwezig op een evenement in Zutphen in het kader van het Weekend van de Wetenschap. Het weer is guur; de wind en de regen wisselen elkaar af, maar wij zitten veilig en wel in de eeuwenoude Kruittoren waar niets ons kan deren. Een man op leeftijd waait binnen, onder zijn arm een envelop met daarin een aantal aardewerkscherven en een klein, geheimzinnig doosje. In het doosje ligt een langwerpig, plat voorwerp van pijpaarde, de precieze functie voor ons dan nog onbekend.
De eigenaar ziet onze vragende blikken en schiet ons te hulp: het blijkt een weergave van het kindje Jezus te zijn, het lichaam omwikkeld met een doek en als we goed kijken zien we een klein kruisteken om de nek (figuur 1). De precieze afmetingen 77,3x14,4x7,5 millimeter, 7,78 gram. Het kindje, al jaren in zijn familie, werd in december 1973 gevonden door de vader van onze bezoeker, thuis in Heusden onder de tegelvloer. Volgens een krantenartikel van 12 december 1973 (krant en schrijver onbekend), werd het kindje destijds al eens bekeken door drs. Willy Knippenberg, priester en daarnaast een belangrijk figuur binnen het historisch onderzoek in Noord-Brabant, die het voorwerpje determineerde als een beeldje van Jezus dat ooit op een traditionele Belgische kerstkoek gelegen heeft. Hij wees de vinder op de rode verfresten die nog te zien zijn op de wikkelbanden van witte pijpaarde, het beeldje was oorspronkelijk beschilderd.
Figuur 1. Het kerstkindje uit Heusden. PAN-nummer 00183656.
Deze beknopte informatie vormt het begin van de zoektocht naar de herkomst van het beeldje. Een diepere duik in het verleden en de herkomst van deze relatief onbekende beeldjes, laat ons uitkomen in de 16e eeuw van de Zuidelijke Nederlanden. Dit is op zichzelf al een sprong in de tijd, het vermoedelijke oorspronkelijke gebruik waarvan het kerstkindje is afgeleid, is nog veel ouder. Verschillende bronnen schrijven dat de Germanen in de winter dieren- en mogelijk zelfs mensenoffers deden. Later zou dit winteroffer overgenomen zijn in de vorm van een brood, dat volgens sommigen symbool zou staan voor een been. Het brood werd vervolgens, afgeleid van het offer aan de Germaanse god Vol, een vollaard genoemd. Later zien we dat men ook koos voor koek of cake. Vervolgens werden op het brood kleine pijpaarden objectjes neergelegd. Dit is een gebruik wat te herleiden is tot de Romeinen: zij zouden munten in brood verstopt hebben als traktatie bij feestelijke gelegenheden. De uiteindelijke benaming voor de pijpaarden voorwerpen werd ‘patacon’, afgeleid van de grote zilveren munten – patagonen of Albertusdaalders - die in de 17e eeuw gebruikt werden. Dit is de meest gangbare term, maar de namen kunnen per regio verschillen. Leuk weetje: op het schilderij ‘Kinderspelen’ van Pieter Bruegel uit circa 1560 is een kind afgebeeld met een vollaard onder zijn arm, weet jij hem te vinden?
Patacons kwamen in veel verschillende vormen voor, maar zijn het meest bekend als ronde plakjes met een voorstelling in reliëf erop. Ze werden gevormd in een platte, enkelzijdige mal, gebakken en vervolgens geschilderd; een vrij eenvoudig proces dat in eerste instantie gedaan werd door pottenbakkers. Later werd dit proces overgenomen door peperkoekbakkers, waarvan er in elk geval één bekend is die dit nog tot in de jaren ’90 van de vorige eeuw deed. Het was niet ongebruikelijk dat er meerdere patacons op één brood lagen, ze werden gebruikt als symbool voor nieuwjaarswensen, maar ook als afspiegeling van de normen en waarden van de ‘gewone burgers’.
Onderzoek laat zien dat op de eerste patacons, uit de 16e en de 17e eeuw, vooral religieuze voorstellingen afgebeeld zijn. Het wikkelkindje uit Heusden zal dan ook uit deze periode afkomstig zijn. Deze eerste patacons waren bescheiden beschilderd met hier en daar wat gekleurde highlights. Vanaf de 18e eeuw werd dit sobere uiterlijk wat losgelaten en werden ze over het hele oppervlak beschilderd met verschillende kleuren. Ook werden meer alledaagse voorstellingen, zoals ruiters, boten, dieren, planten en ook ‘Luilekkerland’ afgebeeld. Ondanks hun profane aard hadden deze afbeeldingen nog steeds een diepere betekenis: zo waren boten een symbool van de voorspoed die je iemand toewenste in het nieuwe jaar. Het gebruik van de patacons stopte uiteindelijk na de Tweede Wereldoorlog. Toch zijn ze nog niet helemaal verdwenen, tegenwoordig kennen we de kerstbroden met versiering van suikergoed.
Het meeste onderzoek naar patacons is afkomstig uit België. Dit betekent niet dat patacons in Nederland niet gevonden worden: in onder andere het Museum ’t Oude Slot in Veldhoven zijn een aantal schijfvormige exemplaren te zien. Ook op de website van het Pipemuseum Amsterdam worden de patacons besproken; zij zijn in het bezit van een vergelijkbaar kerstkindje uit de 18e eeuw dat met een soort halsketting en de rijksappel is afgebeeld.
We keren weer terug naar de regenachtige zondagmiddag in de Kruittoren te Zutphen. Het kerstkindje is voorzichtig gewogen, gemeten en gefotografeerd. Rond het nekje zijn aan de achterzijde wat lijmresten te zien; wellicht de sporen van een roerig kerstfeest. Onze bezoeker wikkelt het kindje weer voorzichtig in een laagje papier en bergt het geheel dan op in het doosje. Vooruit, weer de kou in. Het kindje, nu veilig in zijn jaszak, was ooit de figuurlijke kers op de taart, nu een herinnering aan de tradities van weleer.
Bronnen:
- Van Nuland, E., (2006) “Studie van Patacons uit een 18de-eeuws vondstencomplex uit de Peperstraat in Aalst.”, Van Mensen en Dingen: tijdschrift voor volkscultuur in Vlaanderen 4(4) – via https://openjournals.ugent.be/vmd/article/id/76059/
- Van Gorp, J. & De Kok, H. (2009) “Object van de maand, mei 2009”. Afkomstig van: https://taxandriamuseum.turnhout.be/nl/downloads/432/objectfiche-mei-2009-feestgebak-patacons.html-2
- Duco, D. (2012) “Pijpaarden beeldjes uit de Randstad”. Afkomstig van: https://pipemuseum.nl/nl/article/pijpaarden-beeldjes-uit-de-randstad
- Museum 't Oude Slot (Veldhoven NL), Coll. Maas-Rooijakkers CMR-7620. Afkomstig van: https://museumoudeslot.nl/collectie/?diw-id=brabantcloud_enb-351-objecten_enb-351.objecten-50ebe130-e09a-02d0-8848-63961ae7e9b2-2960f0d1-c47c-468c-456c-2328b0a93f62
Bijdragers
Jolle Fonk
Dit is een verhaal van
