Romeinse gemstenen: minuscule meesterwerken

Het zijn minuscule maar zeer interessante vondsten: Romeinse gemstenen worden regelmatig teruggevonden langs de oude grenzen van het Romeinse Rijk. Zo ook langs de voormalige Romeinse rijksgrenzen in Nederland: de Neder-Germaanse Limes. Deze kleurrijke stenen met vaak zeer gedetailleerde afbeeldingen spreken al snel tot de verbeelding. Wat waren dit voor een stenen, waarom waren de Romeinen zo gek van ze en wat- of wie lieten ze op deze stenen afbeelden? In dit verhaal bekijken we een aantal prachtige stenen uit de collectie van het Provinciaal Utrechts Genootschap (PUG).

Wat is de PUG-collectie?

In het ArcheoLab van Museum Hoge Woerd werken het Meldpunt Archeologie Utrecht en onderzoeksproject Constructing the Limes samen met vrijwilligers in het onderzoeken van de archeologische collectie van het Provinciaal Utrechts Genootschap (PUG). Het Provinciaal Utrechts Genootschap werd in 1773 opgericht en verzamelde in de 19e en 20e eeuw een belangrijke collectie van archeologische vondsten bij elkaar. De objecten uit deze collectie worden nu bekeken en geregistreerd in de digitale database van Portable Antiquities of the Netherlands (PAN). Zo wordt de nu onzichtbare maar informatierijke collectie digitaal toegankelijk voor de wetenschap, maar ook voor iedereen die geïnteresseerd is in archeologie en geschiedenis.

De Romeinse gemmenkist van de PUG-collectie | Foto: Wouter Hinrichs

Fijngesneden symboliek

Nu vraag je jezelf misschien af: hoe werden gemstenen gemaakt en waarvoor werden ze gebruikt? Over het algemeen kunnen we gemstenen uit de Romeinse wereld in twee typen onderverdelen: Cameos, stenen waar de decoratie als reliëf naar voren wordt gebracht, en intaglios, stenen waar de decoratie wordt ingesneden in een gepolijst oppervlak. De laatstgenoemde zijn vaak ovaal van vorm en hebben een ingesneden decoratie. Dit kan van alles zijn: een portret van een persoon, een dier, een god, een scène uit het dagelijks leven of een voorwerp. Hoewel de afbeeldingen vaak in (half)edelstenen zijn gesneden, kunnen intaglios ook gemaakt zijn van glas.

In de Romeinse tijd werden gemstenen gedragen als sieraad en werden ze veelal bevestigd in een ring. Ringen werden door zowel mannen, vrouwen en kinderen gedragen. Rijke personen hadden vaak uitbundig versierde ringen van goud of zilver met prachtige ingezette gemstenen, terwijl mensen met minder rijkdom waarschijnlijk simpelere versies droegen.

Van de intaglio gemstenen wordt sterk vermoed dat ze als persoonlijke zegels zijn gebruikt, bijvoorbeeld voor het verzegelen van documenten en brieven. Naast persoonlijke versiering en verzegelen had de gemsteen in sommige gevallen stiekem een derde functie: het uitdragen van propaganda. Dit gebeurde met name in de vroege keizertijd, grofweg in de eerste en tweede eeuw na Christus. Zo konden gemstenen afbeeldingen hebben waarin Rome, een keizer of bepaald persoon op subtiele wijze werd vergoddelijkt.

Venus en Amor

In deze fijngesneden roze amethist zie je twee mythologische figuren: de Romeinse godin Venus en haar zoon en hulpje Amor. We zien hier een mooie ouderlijke scène. Venus buigt zich naar voren en rijkt uit naar het handje van Amor. In haar andere hand houdt zij een appel vast, een teken van liefde en vruchtbaarheid. Over haar linkerschouder draagt ze een gedrapeerd kleed. Amor, met zijn kleine vleugeltjes op zijn rug, houdt in zijn rechterhand een boogje vast en kijkt omhoog om Venus haar hand vast te pakken.

Venus had in de Romeinse mythologie veel overeenkomsten met de Griekse godin Aphrodite. Net als Aphrodite had Venus de positie van godin van liefde, schoonheid en vruchtbaarheid. De populariteit van de godin groeide zeer in de eerste eeuw voor en na Christus. Ze bleef niet alleen godin van de liefde, maar werd gedurende deze periode steeds meer gezien als de personificatie van een machtig Rome en als overwinningsgodin. Bekende Romeinen, zoals de generaals Julius Caesar en Pompeus de Grote (en later keizer Augustus), identificeerde zich sterk met haar en plaatste Venus als een belangrijk persoon in de mythologische ontstaansgeschiedenis van Rome. Dit zorgde voor een behoorlijke groei in haar populariteit. Ook na de Julio-Claudische keizers bleef ze door de eeuwen heen zeer geliefd bij de Romeinse keizers en het volk in zowel Italië als de grensprovincies.

Venus wordt vaak afgebeeld met Amor, die beter bekend staat onder de naam Cupido. Hij had vergelijkbare attributen als zijn moeder. Hij was god van de liefde in de meest brede zin: denk hierbij aan attributen als verlangen, seksualiteit en aantrekkingskracht. Volgens de mythen maakte hij mensen verliefd op elkaar door pijlen in hun harten te schieten, een scène die nog vaak terugkomt in series en films op televisie vandaag de dag.

Een intaglio gemsteen van amethist met Venus & Amor | Foto: Wouter Hinrichs

Gevonden bij Vechten en verworven door het PUG in 1850 | Waarschijnlijk gemaakt tussen 0 - 100 na Christus. Rechts is een gipsafdruk van de gem afbeelding te zien. Bekijk deze vondst in PAN (PAN-00138077).

Romeins oorlogsschip

Een prachtig exemplaar is deze blauwkleurige gemsteen met de afbeelding van een schip. Dit is een zogenaamde ‘nicolo’. Dit is een gemsteen van een donkere onyx of agaat met een vaak grijzige of (licht)blauwe bovenlaag. Door de ingesneden decoratie wordt een kleurverschil met de lichte kleur aan de oppervlakte en de donkere kleur van de natuursteen in het hart van de gem zichtbaar. Het kleurverschil is ook hier goed te zien!

In de decoratie zien we een vermoedelijk 1e-eeuws Romeins oorlogschip; een galei. Het schip is uitgerust met een roer, schuine mast en vele roeispanen. Op deze steen zien we duidelijk Romeinse propaganda terug: midden op de galei zien we namelijk twee Romeinse militaire standaarden. Dit zijn standaarden die in het Romeinse leger werden gebruikt om een legioen te identificeren. Het was het ultieme symbool van de trots en macht van Rome dat een legioen kon bezitten. Misschien heeft deze steen ooit in de ring van een zeer loyale soldaat of officier gezeten, maar helaas komen we daar waarschijnlijk nooit achter. Deze gemsteen komt niet uit Utrecht, maar werd waarschijnlijk in de 19e eeuw gevonden in Nijmegen. In 1870 kocht het Provinciaal Utrechts Genootschap de steen aan voor hun verzameling.

Een intaglio ‘nicolo’ gemsteen met Romeins oorlogschip | Foto: Wouter Hinrichs

Gevonden in Nijmegen en aangekocht door het PUG in 1870 | Waarschijnlijk gemaakt tussen 0 -100 na Christus. Bekijk deze vondst in PAN (PAN-00138959).

Hercules

Tot slot deze zeer fijngesneden rode kornalijn. Hier zie je een afbeelding van de held Hercules. Hij staat met zijn gespierde lichaam naakt geposeerd. Enkele attributen verraden dat het hier om Hercules gaat en niet een willekeurige man. Zo heeft hij een knots vast en hangt er over zijn gebogen arm een leeuwenvel. Daarnaast houdt hij appel vast in zijn linkerhand, mogelijk verwijzend naar één van de twaalf taken die Hercules moest voltooien in de Griekse/Romeinse mythologie: het stelen van de gouden appels van de Hesperiden.

Hercules was een populair figuur in de Romeinse mythologie. Hij was de zoon van Jupiter en Alkmene, een sterfelijke prinses van Mycene. Hij was zeer geliefd onder Romeinse militairen: veel afbeeldingen in de vorm van onder meer beeldhouwwerken en inscripties zijn van hem teruggevonden in en rondom de forten van de Neder-Germaanse Limes. Hercules had daarnaast ook een belangrijke rol in de religie van de Bataven. Hij werd namelijk gekoppeld aan de oppergod van de Bataven: Magusanus, een Germaanse god. Hij deelde vermoedelijk veel eigenschappen met Hercules, waaronder kracht en heldhaftigheid.

Een intaglio gemsteen van rode kornalijn met Hercules | Foto: Wouter Hinrichs

Gevonden in Vechten in de 19e eeuw (vondstjaar onbekend) | Waarschijnlijk gemaakt tussen 0 -50 na Christus. Bekijk deze vondst in PAN (PAN-00138961).

Onderschrift

Grote dank aan alle vrijwilligers van de ArcheoHotspot in Museum Hoge Woerd voor het registreren van deze vondsten in PAN en de mooie gesprekken over deze meesterwerkjes. Tevens dank aan Léon Coret en Vick Hermsen van Constructing the Limes voor hun hulp in het onderzoeken van deze stenen.

Dit verhaal is tevens onderdeel van de archeologieverhalen op Utrecht Altijd. Lees deze verhalen hier!